Γιόζεφ Ροτ
Το βάθος κάτω από την επιφάνεια
Η νουβέλα «Ο σταθμάρχης Φαλμεράυερ» συμπυκνώνει τις δονήσεις και τα αδιέξοδα μιας εποχής και μιας γενιάς
Η μυθοπλασία, μικρή όπως τα διηγήματα ή οι νουβέλες ή και τα πολύ μεγαλύτερα, όπως τα μυθιστορήματα, τότε μόνο διαπερνούν τον χρόνο του παρόντος και διασχίζουν το βαθύ μέλλον, όταν καταφέρουν και συμπυκνώνουν στο εφήμερο της αφήγησης και το διαρκές, στο συγκεκριμένο και το γενικό, στο μερικό και το οικουμενικό. Τότε και μόνο τότε διεκδικούν μερίδιο στην αιωνιότητα.
Ενα έργο τέχνης – μια νουβέλα ή ένα διήγημα δεν υπάρχει παρά δύο φορές: Την πρώτη όταν με βάση το όραμα του συγγραφέα ξεκινάει από την έμπνευση και φτάνει στο δημιούργημα και τη δεύτερη, αντίστροφης πορείας, όταν ο αναγνώστης ξεκινάει από το δημιούργημα και φτάνει στην έμπνευση. Τούτο σημαίνει ότι ένα έργο τέχνης δεν προσφέρει παρά ό,τι του προσφέρει ο αναγνώστης. Είναι ένα παράδοξο δοχείο που δεν περιέχει τίποτε, αν δεν το γεμίσουμε εμείς. Οταν και όπου συντελεστεί αυτή η διπλής φοράς ισοδύναμη κατά πολλούς δημιουργία, τότε η μυθοπλασία μας επιτρέπει να δούμε την αλήθεια που πάντα κρύβεται κάτω από την επιφάνεια των γεγονότων. Να δούμε τον πραγματικό κόσμο μέσα από το υπέδαφος που συνιστά και την αυθεντικότητα. Ενα βιβλίο που δεν συμβάλλει θετικά κ α ι προς αυτή την κατεύθυνση είναι κάτι πολύ λιγότερο και από το μηδέν. Τα παραπάνω ισχύουν όσον αφορά τον Γιόζεφ Ροτ, αλλά και τη νουβέλα του «Ο σταθμάρχης Φαλμεράυερ» (εκδ. Αγρα).
Ο Γιόζεφ Ροτ γεννήθηκε από εβραίους γονείς το 1894 στην περιοχή της Γαλικίας, της τότε Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, και πέθανε το 1939 στο Παρίσι. Ο πατέρας του εξαφανίστηκε πριν γεννηθεί και μεγάλωσε με τη μητέρα του. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και αργότερα υπηρέτησε στον αυστρο-ουγγρικό στρατό. Μετά την αφυπηρέτησή του δημοσιογραφεί σε αριστερές εφημερίδες και υπογράφει με το όνομα «Κόκκινος Ροτ». Ως ανταποκριτής ταξιδεύει σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Η επίσκεψη στην ΕΣΣΔ το 1926 «κλαδεύει» αποφασιστικά, αλλά όχι τελείως, τη συμπάθειά του για τον κομμουνισμό. Αντιλαμβάνεται γρήγορα τον ναζιστικό κίνδυνο και εγκαθίσταται οριστικά στο Παρίσι. Ωστόσο, ο κόκκινος Γιόζεφ προς το τέλος της ζωής του δηλώνει νοσταλγός των Αυτοκρατορίας και οπαδός της παλινόρθωσης των Αψβούργων.
Το μυθιστορηματικό του έργο γεννήθηκε παράλληλα με το δημοσιογραφικό. Το πρώτο του μυθιστόρημα «Ο ιστός της αράχνης» κυκλοφόρησε το 1923. Ακολούθησαν μια σειρά από αριστουργήματα, όπως «Ο θρύλος του Αγίου Πότη», «Ιώβ», «Το Hotel Savoy», «Η κρύπτη των Καπουτσίνων», «Το κάλπικο ζύγι», «Οι εκατό μέρες», αλλά και το ανεπανάληπτο «Το εμβατήριο Ραντέτσκυ» παράλληλα με τα «Βερολινέζικα Χρονικά» και τα «Χρόνια των Ξενοδοχείων».
Οπως πολλοί της γενιάς τους, ο Ροτ και ο Τσβάιχ είναι ξεριζωμένοι, εξόριστοι, εκπατρισμένοι και ουσιαστικά απάτριδες. Ο ίδιος γράφει: «Δεν έχω ζήσει σε σπίτι. Το πολύ καμιά βδομάδα σε σπίτια φίλων. Δικές μου έχω όλες κι όλες τρεις βαλίτσες». Ζει γράφοντας. Αλλά ποιος εύκολα μπορεί να ζήσει από τη λογοτεχνία; Ο ίδιος πάντως όχι. Στη σύντομη ζωή του παλεύει διαρκώς με τα δυσβάστακτα χρέη που δεν τον αφήνουν να πάρει ανάσα, με το ποτό που τον καταστρέφει, ενώ διαρκώς κινείται από ξενοδοχείο σε ξενοδοχείο. Και όμως παραμένει, έστω ανώδυνα, ειρωνικός, αλλά συμπονετικός και απόλυτα συντονισμένος με την καταστροφική εποχή του. Στη δομή των συνθέσεών του παίρνει αποστάσεις από την τυραννία της πλοκής, εστιάζει την προσοχή του στο υπέδαφος των πραγμάτων. Στις ρίζες που συνθέτουν την πραγματικότητα.
Ασφαλές δείγμα των παραπάνω είναι και η νουβέλα «Ο σταθμάρχης Φαλμεράυερ». Τι ακριβώς συμβαίνει; Μα αυτό ακριβώς είναι που συμβαίνει: δεν συμβαίνει τίποτα. Αντίθετα μια διαρκώς επαναλαμβανόμενη καθημερινότητα γίνεται δεκτή σχεδόν μηχανικά. Ωσπου ένα γεγονός πέφτει σαν καταλύτης και ανατρέπει το σκηνικό. Αυτός, η οικογένεια, τα παιδιά, η εργασία του. Ολα στη θέση τους. Και ξαφνικά ένας κεραυνοβόλος έρωτας με μια άγνωστη τα άδειασε όλα. Ή ήταν από καιρό άδεια κι απλώς περίμεναν ένα μικρό σκούντημα.
Πρόκειται για μια νουβέλα. Που μπορεί να σταθεί πλάι στο «Η κυρία με το σκυλάκι» του Τσέχοφ ή «Το γράμμα μιας άγνωστης» του φίλου του Στέφαν Τσβάιχ και, ίσως με κάποια απόσταση, στη συνταρακτική νουβέλα του Τολστόι «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλιτς».
Εγωισμός
Είναι πολλοί που ισχυρίζονται ότι στην ατομική συνείδηση παίζεται η ιστορία των λαών. Και δεν είναι αστήρικτη η άποψη αυτή. Κυρίως όμως ισχύει όταν το άτομο καταφέρνει και σπάζει το όστρακο της εγωιστικής ιδιώτευσης και ταυτίζεται με την έννοια του κοινού καλού. Οταν όμως το άτομο κατακλύζεται από ιδιωτικά πάθη, τότε η σχέση αλλάζει. Ο Ροτ μας δίνει μια εικόνα της αλλαγής αυτής: ο Φαλμεράυερ ζει στον επίπονο τοκετό των γεγονότων του 1917, όταν η άλλοτε στέρεη Αυστροουγγαρία καταρρέει. Η ιστορία αλλάζει σελίδα. Ο Φαλμεράυερ, αγνοώντας τη δυσμένεια της ίδιας της μοίρας του, ευγνωμονεί την ορατή τύχη του. Τα εμπόδια που προστατεύουν την ιδιώτευση των παθών του. Και ας επρόκειτο για μια παγκόσμια ανθρωποσφαγή. «Ας κρατούσε ο πόλεμος για πάντα, ας έμενε εκεί ο Φαλμεράυερ, σ’ αυτό το μέρος σ’ αυτό το πόστο». Ας μην ειρήνευε ποτέ η γη. Η έπαρση τον είχε κυριεύσει. Συμβαίνει αυτό σε κάποιους ανθρώπους, σχολιάζει ο Ροτ, «όταν η υπερβολή του πάθους μεθά τις αισθήσεις τους, παραλύει την αντίληψή τους, ναρκώνει τη σκέψη τους». Του φαινόταν πως ήταν μόνος στη γη, αυτός και το αντικείμενο της αγάπης του. Είναι ωστόσο αυτονόητο πως – αδιαφορώντας γι’ αυτόν – ο μεγάλος κόσμος τραβούσε τους ανεξεχνίαστους δρόμους του. «Ηρθε η επανάσταση που ο σταθμάρχης Φαλμεράυερ καθόλου δεν την περίμενε».
Αυτή είναι η μεγαλοσύνη της αληθινής δημιουργίας. Ακόμη και όταν πρόκειται για μια νουβέλα. Μας βοηθάει να δούμε τον πραγματικό κόσμο με νέα μάτια. Μας επιτρέπει να δούμε με μεγαλύτερη ακρίβεια και πιστότητα όχι μόνο την επιφάνεια που συνθέτει την πραγματικότητα, αλλά και το βάθος της. Και μάλιστα αυθεντικά και αξιόπιστα και προπάντων συμπυκνωμένα.
Last modified: 8 Αυγούστου, 2022
