Η δημοκρατία και οι αναντιπροσώπευτοι πολίτες
«Η τυραννία ενός ηγεμόνα σε μια ολιγαρχία δεν είναι τόσο επικίνδυνη για το κοινό καλό, όσο η απάθεια των πολιτών σε μια δημοκρατία»
Μοντεσκιέ
Οι υγιείς αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες στεριώνουν και επιβιώνουν μόνον αν στην πράξη η πολιτική εξουσία, πρώτον, αντιπροσωπεύει την πλειονότητα των πολιτών και, δεύτερον και εξίσου σημαντικό, αν με τις επιλογές της η εκάστοτε εξουσία επιχειρεί να προσεγγίσει την έννοια του κοινού καλού στο πλαίσιο πάντα ενός κράτους δικαίου. Σε κάθε διαφορετική περίπτωση η δημοκρατία είναι ευάλωτη και πάντα ετοιμόρροπη. Και περισσότερο ετοιμόρροπη καθίσταται όταν οι ίδιοι οι πολίτες, δηλαδή το θεμέλιό της, απέχουν από τις διαδικασίες. Παράδειγμα οι τελευταίες εκλογές στη Γαλλία όπου 53,77% των πολιτών δεν προσήλθαν να ψηφίσουν.
Τα αίτια της αποχής προφανώς ποικίλλουν. Αναμφίβολα όμως το μεγαλύτερο ποσοστό των πολιτών που δεν προσήλθαν στις κάλπες έχει σχέση με το ότι οι πολίτες αυτοί δεν αισθάνθηκαν ότι κάποια από τα προτεινόμενα σχήματα μπορούν να τους αντιπροσωπεύσουν ή ότι έστω θα επιχειρήσουν να επιλύσουν κάποια από τα προβλήματά τους. Ανεξάρτητα από τους λόγους που άφησαν ασυγκίνητο τόσο υψηλό ποσοστό πολιτών να ασκήσει το μέγιστο δικαίωμα να συμμετέχει στην πολιτική διαδικασία, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία και μόνον εξαιτίας αυτού του ποσοστού αποχής απώλεσε την έννοια του πρώτου συνθετικού της: Δεν είναι πλέον αντιπροσωπευτική. Και συνεπώς κάθε προσφυγή στη συνέχεια στην αρχή της πλειοψηφίας σχετικοποιείται.
Η αναπόφευκτη συνέπεια της αποχής είναι να τραυματίζεται εξίσου και η έννοια του δικαίου, που συνδέεται με την αρχή της πλειοψηφίας των πολιτών από την εποχή του Αριστοτέλη, ο οποίος έλεγε: «Επειδή το δημοκρατικό δίκαιο εκφράζει την αριθμητική ισότητα κι όχι την αξιοκρατική/αναλογική, κι εφόσον αυτή είναι η αποδεκτή αρχή της δικαιοσύνης, αναγκαστικά προκύπτει να είναι το πλήθος η κυρίαρχη δύναμη του πολιτεύματος και οι αποφάσεις της πλειοψηφίας να είναι και ο σκοπός και το δίκαιο». Συνεπώς μόνον η πλειοψηφία των πολιτών μπορεί να προσεγγίσει την έννοια του δικαίου και αυτό, κατά τον Αριστοτέλη, ας το σημειώσουμε, γίνεται δεκτό αναγκαστικά. Είναι προφανές ότι όταν η πλειοψηφία της μειοψηφίας των πολιτών αποφασίζει, η έννοια του δικαίου έχει εξανεμιστεί. Και μαζί της εξανεμίζεται και η δημοκρατία.
Ο Χέγκελ έλεγε ότι η Ιστορία ένα διδάσκει ότι δεν διδάσκει τίποτα. Πράγματι η Ιστορία ούτε διδάσκει ούτε επαναλαμβάνεται. Δεν διδάσκει, όμως, μόνο σε άδειο αμφιθέατρο. Αν όμως το αμφιθέατρο γεμίσει από ακροατήριο που είναι έτοιμο να μάθει από την Ιστορία, τότε η Ιστορία διδάσκει. Ή τουλάχιστον προειδοποιεί. Ας δοκιμάσουμε μια ανίερη ίσως σύγκριση:
Στη Γερμανία, μετά την άνευ όρων ήττα της στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο εγκαθιδρύθηκε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, ως μια 15ετής παρένθεση ανάμεσα σε δύο ολοκληρωτισμούς: Τη μοναρχία του κάιζερ, που είχε και την ευθύνη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και που βύθισε τη Γερμανία στο απόλυτο χάος και τη δικτατορία του Χίτλερ που ανέλαβε με τη συναίνεση της δημοκρατίας να τη «σώσει». Για να αρχίσει στη συνέχεια η πορεία προς την παγκόσμια καταστροφή. Το ερώτημα που προκύπτει είναι: Τι συνέβη και η δημοκρατία, που κλήθηκε να αντιμετωπίσει μια ολοκληρωτική καταστροφή για την οποία υπεύθυνη ήταν η μοναρχία, τελικά παρέδωσε την εξουσία στον Χίτλερ; Με αποτέλεσμα να συρθεί η χώρα από τη Σκύλλα στη Χάρυβδη.
Και μια ματιά στο σήμερα: Στον 2ο γύρο των γαλλικών εκλογών του 2017 μονομάχησαν σε 102 περιφέρειες το Κέντρο με την Ακρα Δεξιά, ήτοι οι μακρονικοί με τους λεπενικούς, και η Ακρα Δεξιά πλειοψήφησε σε 7 περιφέρειες. Στις τελευταίες εκλογές και πάλι οι δύο μονομάχησαν σε 109 περιφέρειες, αλλά οι νίκες μοιράστηκαν, 53 οι λεπενικοί και 56 οι μακρονικοί. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε μια δραματική μετατόπιση του Κέντρου προς την Ακρα Δεξιά. Δηλαδή η ίδια η δημοκρατία αυτομολεί προς την ακύρωσή της;
Και μία ακόμη σύγκριση: Το 1931 το ΚΚ Γερμανίας καθ’ υπόδειξη του Στάλιν δήλωσε ότι το «Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα… είναι η μετριοπαθής πτέρυγα του φασισμού και ο δίδυμος αδερφός του χιτλερικού φασισμού». Επίσης στην Πρωσία η Ακρα Αριστερά είχε συνεργαστεί με την Ακρα Δεξιά και πάλι κατ’ εντολή του Στάλιν. Μέσα σε μια 15ετία η δημοκρατία «ένοχη» απέρχεται, ενώ ο ολοκληρωτισμός «αθώος» επανέρχεται. Το «αβγό του φιδιού» διήνυσε το στάδιο της επώασής του. Ολα τα άλλα ήταν θέμα χρόνου πλέον.
Αλλά και στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές είναι δύσκολο να αρνηθούμε ότι η διόγκωση της Ακρας Δεξιάς δεν έγινε και με ανάλογη αιμοδοσία από την Ακρα Αριστερά. Αν έτσι συμβαίνει, τότε θα πρέπει να δεχτούμε ότι οι παλαιές διχοτόμοι Δεξιά – Αριστερά στο εκλογικό σώμα έχουν υποχωρήσει, ενώ μια νέα διχοτόμος υφέρπει σιωπηλά στο εκλογικό σώμα και αντιπαρατάσσει τα άκρα εναντίον του Κέντρου. Ή, ακριβέστερα, την παγκοσμιοποίηση, στο πλαίσιο της οποίας ευδοκιμεί η διχοτόμος Αριστερά – Δεξιά, απέναντι στην αποπαγκοσμιοποίηση, στο πλαίσιο της οποίας προωθείται εκ νέου ο εθνικός προστατευτισμός.
Υποστηρίζεται από πολλούς, και όχι αβάσιμα, ότι η δημοκρατία στηρίζεται κυρίως στη διευρυμένη κατηγορία του μεσαίου χώρου που συμπεριλαμβάνει αστούς, εργάτες, μικρονοικοκυραίους, αλλά και μεγαλοαστούς. Και επιβιώνει στο μέτρο που εξισορροπεί, σε καθεστώς κοινωνικής γαλήνης, τα αναπόφευκτα και αντιτιθέμενα αλλά εύλογα συμφέροντα και του χώρου αυτού. Οταν αυτό δεν επιτυγχάνεται , ο μεσαίος χώρος, πανικόβλητος και αγανακτισμένος, εξακτινώνεται προς τα άκρα. Και όχι από έλξη, αλλά από άπωση. Μαζί του όμως εξαφανίζονται και η μετριοπάθεια, η συναίνεση, η ισορροπία και εν τέλει το μέτρο. Τα άκρα θριαμβολογούν, η δε δημοκρατία, καθώς συμπιέζεται ανάμεσα στους μαξιμαλισμούς των άκρων της, τελικά είναι η χαμένη. Και από διαχειρίστρια των λαθών άλλων, που εν τω μεταξύ αυτοαθωώνονται, τώρα είναι κατηγορούμενη.
Πώς εξηγείται αυτή η παραδοξότητα;
Ασφαλώς, για την ανεπιθύμητη αυτή εξέλιξη υπεύθυνη πρέπει να είναι και πάλι η ίδια η δημοκρατία. Οταν, για παράδειγμα, το 53,77% σε μια εκλογική αναμέτρηση έχει επιλέξει να μείνει «εκτός των τειχών», όπως στις πρόσφατες εκλογές στη Γαλλία, η δημοκρατία ήδη, και μόνον εξ αυτού του λόγου, απώλεσε την έννοια της αντιπροσώπευσης και μαζί σχετικοποίησε και την αρχή της πλειοψηφίας, ώστε ούτε «αναγκαστικά» πλέον «οι αποφάσεις της πλειοψηφίας να είναι και ο σκοπός και το δίκαιο», όπως διεμήνυε ο Αριστοτέλης.
Αλλά και τα εναπομείναντα σχήματα «εντός των τειχών» στο πλαίσιο μιας ήδη τραυματισμένης δημοκρατίας, συνήθως καταφεύγουν στην πόλωση όπου αποθεώνεται η αντιπαλότητα, ο διάλογος καθίσταται διαπλεκόμενοι και διαπληκτιζόμενοι μονόλογοι, η αμοιβαία οξύτητα ή και το μίσος εγκαθιδρύονται συχνά τόσο σε επίπεδο υποψηφίων, όσο και πολιτών, τα ζέοντα προβλήματα όμως περνάνε στον καιάδα της αυτοεπιδείνωσής τους.
Καθώς δε οι πολιτικές ενώσεις, που είναι και το θεμέλιο της δημοκρατίας, βυθίζονται όλο και πιο βαθιά στα λασπόνερα του ατομικού, κομματικού ή συντεχνιακού συμφέροντος, η πόλωση της πολιτικής, αλλά και της σκέψης, διαποτίζει τη λειτουργία της. Προς τα αριστερά η κόκκινη γραμμή τοποθετείται μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας του προλεταριάτου, ενώ προς τα δεξιά η ίδια γραμμή είναι μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας.
Τελευταία ειπώθηκε από επίσημα χείλη και πολύ σωστά ότι οι εκλογές κερδίζονται στον μεσαίο χώρο. Αυτό είναι απαραίτητο, δεν είναι όμως επαρκές. Το ζητούμενο για τη δημοκρατία δεν είναι να κερδίσει τις εκλογές διάμεσου μιας τάξης πολιτών, το ζητούμενο είναι να κερδίσει μεν τις εκλογές, αλλά στη συνέχεια να ανταποκριθεί στα προβλήματα της πλειονότητας των πολιτών και όχι μόνον με βάση μόνο την αρχή της πλειοψηφίας, αλλά και το περί δικαίου αίσθημα του λαού. Στην περίπτωση αυτή πράγματι ο μεσαίος χώρος προσφέρεται ίσως περισσότερο από τα άκρα για μια πολιτική μετριοπάθειας, σύγκλισης των διαφορών και συναίνεσης.
Ηδη ο Ευριπίδης στις «Ικέτιδες» είχε επισημάνει κάτι ανάλογο όταν έλεγε ότι «οι πλούσιοι δεν ωφελούνε και γυρεύουν πάντα περισσότερα, οι φτωχοί που καν δεν έχουν το καθημερινό τους, φόβο φέρνουν, καθώς ξεγελασμένοι από το φθόνο και τους κακούς δημαγωγούς σαΐτες ρίχνουν πικρές στους πλούσιους, η μεσαία μερίδα από τις τρεις σώζει τις πόλεις».
Στον βαθμό που ισχύει αυτό, προφανώς η δημοκρατία θα πρέπει να κοιταχτεί στον καθρέφτη και να δει εξαρχής τη διαδικασία σχηματισμού των προτεινόμενων σχημάτων, αλλά και των υποψηφίων, προς την κατεύθυνση όπως στη διαμόρφωση αυτή να είναι καταγραμμένη και η αξιόπιστα αποτυπωμένη άποψη των πολιτών. Σε κάθε διαφορετική περίπτωση το ποσοστό των αναντιπροσώπευτων πολιτών μεταλλάσσεται σιωπηλά σε βραδυφλεγή βόμβα στα ύφαλά της. Και αργά ή γρήγορα θα αρχίσει να στρώνει το χαλί για κάθε είδους αυταρχισμό. Ευτυχώς που και οι ποικιλώνυμοι αυταρχισμοί εν τέλει στρώνουν το χαλί της επιστροφής της δημοκρατίας. Μόνο που φεύγοντας αφήνουν πίσω τους ερείπια.
Στη δημοκρατία, τόσο η εξουσία όσο και οι δημοκρατικοί πολίτες οφείλουν αυτό να μην το ξεχνούν. Είναι οι ίδιοι που στη συνέχεια θα κληθούν να καταβάλουν το βαρύ τίμημα.
Last modified: 30 Ιουλίου, 2022
